نکوهش عیب جویی

عیب جویی یکی از رذایل اخلاقی است که قرآن کریم از آن نهی کرده و عیب جو را مورد نکوهش قرار داده و فرموده است:

وَیلٌ لِکلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ* الَّذِی جَمَعَ مالًا وَ عَدَّدَهُ[1]؛

«وای بر هر عیب جوی مسخره کننده ای. همان کسی که مال فراوانی جمع آوری و شماره کرده (آن که مشروع و نامشروع را حساب کند)»

بر اساس آموزه های روایی اسلام نیز یکی از زشت ترین و ناپسندترین رفتارها، جستجو و پیگیری عیوب دیگران است.

حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید:

«به دنبال عیب دیگران بودن یکی از زشت ترین عیوب و بدترین گناهان است».[2]

در روایت دیگری امام صادق (علیه السلام) فرموده اند:

«أَبْعَدُ مَا یکونُ الْعَبْدُ مِنَ اللَّهِ أَنْ یکونَ الرَّجُلُ یوَاخِی الرَّجُلَ وَ هُوَ یحْفَظُ عَلَیهِ زَلَّاتِهِ لِیعَیرَهُ بِهَا یوْماً مَا»[3]؛

«چیزی که انسان را از خدا دورتر می کند این است که وی با کسی رفیق شود تا عیب های او را پیدا کند و روزی علیه او استفاده کند».

این رذیله اخلاقی مایه ریخته شدن آبروی دیگران، باعث برآشفتگی کینه ها و دشمنی ها و از بین رفتن محبت ها و از دست دادن دوستان و موجب از هم گسیختگی نظام و شیرازه اجتماع می گردد[4] و از همین رو از سوی خداوند متعال مجازات سنگینی برای آن در نظر گرفته شده است.

امام صادق (علیه السلام) از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می فرماید:

«لغزش های مؤمنین را جستجو نکنید زیرا هر که لغزش های برادرش را جستجو کند، خداوند لغزش هایش را دنبال نماید و هر که خدا لغزش هایش را دنبال کند، رسوایش سازد گرچه در درون خانه اش باشد».[5]

باید دانست؛ ریشه عیب جویی از دیدگاه علم اخلاق می تواند موارد زیر باشد:

1- عیب جویی نتیجه عداوت و حسد است به این معنا که اگر کسی کینه و دشمنی دیگری را در دل داشته باشد به دنبال عیوب او می افتد تا او را رسوا سازد.

2- گاهی شخص بدون این که کینه و حسد نسبت به دیگران داشته باشد دنبال لغزش ها و عیوب آنها می افتد.[6] به جهت نوعی پستی و زبونی که از آشکار شدن زشتی ها و عیوب دیگران، شاد می شود!![7]

3- بدگمانی، عامل دیگری بر عیب جویی و بدگویی است.[8]

ناگفته نماند، عیب جویی، همیشه نکوهیده نیست بلکه در برخی موارد پسندیده می باشد از جمله:

1- عیب جویی از خود در جهت خودشناسی و خودسازی.

2- در عیوبی که فراگیر هستند، بازگو نمودن آن جهت اخطار و هشدار به دیگران لازم است.

3- ذکر عیوب دیگران در قالب نقدهایی مشفقانه.

امام صادق (علیه السلام) فرموده اند:

«أَحَبُّ إِخْوَانِی إِلَی مَنْ أَهْدَی عُیوبِی إِلَی»[9]

؛ «محبوب ترین برادرانم نزد من کسانی هستند که عیب هایم را به من هدیه نمایند».

البته تفاوت های فراوانی میان فریضه امر به معروف و نهی از منکر با صفت ناپسند عیب جویی وجود دارد که نشان می دهد این دو تفاوت دارند. برخی از این تفاوت ها از قرار ذیل می باشد:

ناهی از منکر، مصلح است و در راستای اصلاح فرد و جامعه به مبارزه با منکر برمی خیزد ولی عیب جو با نیت تخریب، به سرزنش می پردازد.

ناهی از منکر خیر خواه و دلسوز فرد خاطی است، در حالی که سرزنش کننده، از روی حقد و کینه چنین می کند.

ناهی از منکر با موعظه حسنه و زبان خوش، تلاش می کند افراد را به خوبی ها دعوت کند، ولی عیب جو با لحن گزنده، نه تنها افراد را به سوی خوبی نمی کشاند بلکه به کینه توزی و لجبازی نیز وادار می کند.

عیب جویان، حریم ها را رعایت نمی کنند، در حالی که ناهیان از منکر اجازه ندارند وارد حریم خصوصی افراد شوند.[10]

بنابراین امر به معروف و نهی از منکر فریضه ای الهی است که انسان جهت بازداشتن از منکرات با نیت الهی و بر اساس مراتب و تکالیف شرعی از سوی دین انجام می دهد و این فریضه با عیب جویی تفاوت ریشه ای دارد.


پی نوشت ها:
[1] . همزه(104)، آیات 1- 2.
[2] . «تَتَبُّعُ الْعُیُوبِ مِنْ أَقْبَحِ الْعُیُوبِ وَ شَرِّ السَّیِّئَات»، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 451.
[3] . الکافى، ج 2، 355.
[4] . شفیعى مازندرانى، محمد؛ پرتوى از اخلاق اسلامى، تهران، سازمان تبلیغات اسلامى 1372، اول، ص 237- 233.
[5] . «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلى الله علیه و آله و سلم) لَا تَطْلُبُوا عَثَرَاتِ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَرَاتِ أَخِیهِ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَثَرَاتِهِ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَثَرَاتِهِ یفْضَحْهُ وَ لَوْ فِى جَوْفِ بَیْتِه»، الکافى، ج 2، ص 355.
[6] . حقانى زنجانى، حسین؛ پژوهشى در ارزش‏هاى اخلاقى، تهران، دانشگاه الزهرا، 1383، ص 117.
[7] . علم اخلاق اسلامى، ص 363.
[8] . پژوهشى در ارزش‏هاى اخلاقى، پیشین، ص 129.
[9] . بحار الأنوار، ج 71، ص 282.
[10] . برگرفته از اخلاق و تربیت اسلامى، ص 163.

منبع: حوزه نت